Çiçek dehşetli bir hastalıktı. 3000 yıl evvel Mısır yahut Hindistan’da ortaya çıktığı düşünülen hastalık, 20. yüzyılda 300 milyon insanı öldürdü.
- 18’inci yüzyılın başlarında yalnızca Avrupa’da her yıl 400 bin kişinin vefatına neden oluyordu.
- Çiçek hastalığına yakalanan 3 yetişkinden biri, 10 bebekten 8’i hayatını kaybediyordu.
- ABD’de 1721’de başlayan salgın Boston’da nüfusun yüzde 8’ini yok etmişti.
- 1950’lere gelindiğinde her sene 50 milyon beşere hastalık bulaşıyordu.
- Hastalık var olduğu son yüzyıl içinde 500 milyon kişinin vefatına neden oldu.
Hayatta kalsanız bile tesirleri devam ediyordu, kör olanlar yahut bedeninde büyük izler taşıyanlar vardı.
Tüm beden sızlar, yüksek ateş, boğaz ve baş ağrısı olur, nefes almakta zorlanma yaşanırdı. Daha berbatı vahim görünen döküntüler meydana gelirdi. İçi irin dolu sivilceler; başta, ayaklarda, boğazda ve hatta akciğerlerde çıkardı. Bu kabartılar kuruyup düştüklerinde geride biçim bozuklukları bırakırdı, kimi beşerler kelam konusu izler nedeniyle intihar ederdi.
Bulaşma hali Covid’e benziyordu; havadan damlacık yoluyla ya da temasla, virüsün bulaştığı yüzeylere, eşyalara dokunma ile geçiyordu. Kuluçka müddeti 10-14 gündü.
Ve insanlık tarihi kadar eski olan çiçek hastalığına bir tahlil bulunamıyordu.
Tedaviler ortasında tuhaf ve işe yaramaz seçenekler mevcuttu. İnsanları sıcak odalarda tutmak, soğuk odada tutmak, kırmızı kumaşa sarmak üzere metotların yanı sıra bir tabip hastalara günde 12 şişe bira içmesini önermişti.
Birinci kabul edilen aşı 1796’da İngiliz hekim Edward Jenner tarafından geliştirildi. Bilhassa sütçülük yapanların çiçekten etkilenmediğini gözlemleyen Jenner, sığır çiçeği hastalığını geçirenlerin çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazandığını ispat etmişti. Lakin aşıyı bulmak yetmiyor, insanları aşılamak da farklı bir operasyon ve medeniyet düzeyi gerektiriyordu. Dünya Sıhhat Örgütü tarafından 1967’de başlatılan global aşı kampanyası ‘Yaygınlaştırılmış Eradikasyon Programı’na kadar hastalık varlığını sürdürdü. 1979’da hastalık büsbütün yok edildi. Bu yalnızca tıp değil insanlık tarihinin gelmiş geçmiş en büyük zaferlerinden biri olarak kabul edilecekti.
HEKİM JENNER’IN ÖYKÜSÜ
Çiçek hastalığına aşı geliştiren hekimin öyküsüne geri dönelim. Bu da bizi Gloucester’de Blossom isimli bir ineğe kadar götürüyor. Blossom, süt sağan Sarah Nelmes’e sığır çiçeği hastalığı bulaştırdı. Sarah’ın elinde döküntü meydana geldi. Jenner, çalıştığı hastaneye getirilen genç bayana duyuma ve gözleme dayanan bilgiye (Sığır çiçeği geçirenler çiçek hastalığına bağışıklıdır) dayanarak bir deney uyguladı. 14 Mayıs 1796’da Jenner, bayanın elinden aldığı örneği, bahçıvanının 8 yaşındaki oğlu James Phipps’in koluna sürerek küçük bir enfeksiyon yarattı. Güzelleştikten sonra da çocuğu küçük bir ölçüde çiçek örneğine maruz bıraktı. İddia ettiği üzere çocuk çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanmıştı. Bu buluş iki yüzyıl sonra global olarak uygulanan birinci aşının çıkış noktası olacaktı. (65 yaşına kadar yaşayan James Phipps, Jenner’in cenazesine de katıldı.)
Bugün Oxford AstraZeneca’nın Covid’e karşı virüs çalışmaları Jenner Enstitüsü’nde yapılıyor. Enstitü tüm aşıların babası sayılan tabibin ismini taşımakta.
Jenner buluşunun akabinde aşı için yollara düştü. Aşıyı üretmek, dağıtmak ve uygulamak bugün olduğu üzere o gün de sıkıntıydı. Aşının var olması daha fazla ineğin sığırcık virüsü taşımasına bağlıydı. O denli ki Fransız hekimler üretimin sürebilmesi için yavru iken hayvanlara sığırcık hastalığı enjekte ediyordu. Fakat Jenner için bir diğer büyük pürüz ise aşıya karşı olanların itimadını kazanmaktı. Birinci itiraz, aşının rabbe karşı çıkmak olduğunu söyleyenlerden gelmişti. Bu tarihe birinci aşı aykırılığı olarak geçecekti.
Jenner, çiçek aşısı deneyini anlattığı makaleyi Kraliyet Tıp Akademisi’ne gönderdi lakin kurum onun fikirlerini reddetti ve daha fazla delil talep etti. Jenner birebir deneyi, ortalarında 11 aylık kendi oğlunun da bulunduğu birçok çocuğa da uyguladı. 1798’de sonuçları kendi imkanlarıyla yayınladı. Jenner ayrıyeten aşı (vaccine) sözünün de mucidi sayılır. (Latincede vacca, inek manasına geliyor.)
Jenner 1749’da dünyaya geldi. Papaz olan babası onu 14 yaşında bir cerrahın yanına çırak olarak verdi. Eğitimini Londra’da tamamladı, doktorluk mesleğinin tamamını ise memleketi Berkeley’de geçirdi. İhtilal yaratan buluşunu da kendi kasabasında gerçekleştirmişti.
Jenner için hayat hiç kolay olmadı, onunla çokça dalga geçildi. Alaycı karikatürlerin öznesi oldu. Bilhassa hasta bir hayvandan alınmış bir malzemenin insanlara enjekte edilmesi yansılar topladı.
1800 yılına kadar tüm dünyada yaklaşık 100 bin kişi bu ineklerin göğüslerindeki çiçek kabarcıklarından alınan sıvı ile aşılandı.19 ve 20’nci yüzyıllarda bilim insanları çiçek aşısını daha sofistike hale getirdi; ayrıyeten Jenner’ı izleyerek yeni aşılar geliştirdi. Üstteki grafikte gördüğünüz ölümcül hastalıkların birçoğu bu aşılar sayesinde yok denecek kadar az.
Sözcü
