Dr. Elif Diken ve Dr. Mustafa Diken çifti, çeşitli kanser cinslerinin tedavisi için de mRNA aşıları üzerinde çalışıyor. Covid pandemisinde, hastalığa karşı süratle aşı geliştirilmesini sağlayan ve yüzde 90’ların üzerinde kollayıcı olduğu tabir edilen aşı çalışmalarında, ‘mesajcı RNA (mRNA)’ teknolojisi, ansızın tüm dünyanın gündemine oturdu. mRNA aşıları, Covid’de elde edilen bu muvaffakiyet ile ismini duyursa da aslında 20 yıldan fazladır kanser ve birtakım bağışıklık sistemi hastalıklarının tahlili için “bağışıklık hücrelerini eğitmeye yönelik” tasarlanan bir prosedür.
Çalışmalarını Almanya’da yürüten ve BionTech’in kurucusu Prof. Dr. Uğur Şahin ile Prof. Dr. Hasret Türeci’nin Covid aşısındaki bu başarısı, onları dünyanın gündeminde taşırken, yıllardır yürüttükleri öteki bir çalışmanın birinci sonuçları da bu sefer, hala tedavisi olmayan Multipl Skleroz (MS) hastalığı için umut oldu.
Dr. Mustafa Diken ve Dr. Elif Diken FOTO: DHA
GELECEĞİN TEDAVİLERİ mRNA AŞILARINDA OLABİLİR
BioNTech ile tekrar Almanya’nın Mainz kentindeki Johannes Gutenberg Üniversitesi Tıp Fakültesi ve TRON Translasyonel Onkoloji Enstitüsü’nden bilim insanlarının yaklaşık 6 yıldır üzerinde çalıştığı MS aşısı, farelerde hastalığın gelişmesini önledi ya da geriletti. Aşı çalışmasıyla ilgili bilimsel makale, dünyanın en saygın tıp mecmualarından Science’a kabul edilerek 8 Ocak’ta yayınlanınca, Türeci ve Şahin çifti bir defa daha dünyanın gündemine oturdu.
Araştırma takımındaki 17 bilim insanı içinde yer alan ve ikisi de yıllardır Şahin ve Türeci çiftiyle çalışan TRON Translasyonel Onkoloji Enstitüsü İmmünoterapi Kısmı Lider Yardımcısı Dr. Mustafa Diken ve birebir enstitüde araştırmacı olarak vazife yapan eşi Dr. Elif Diken, hem MS, hem de kimi kanser çeşitlerinin tedavisine yönelik mRNA çalışmalarıyla ilgili ayrıntıları, birinci kez anlattı. Diken çifti, başta kanserler olmak üzere pek çok hastalık için geleceğin tedavilerinin mRNA aşılarında olabileceğini söyledi.
“İLGİ COVİD’E DÖNÜNCE MS MAKALESİ GECİKTİ”
Dr. Elif Diken, Science’da da yayınlanan ve bilim dünyasında heyecanla karşılanan MS araştırmalarıyla ilgili, “MS’in tedavisini fareler üzerinde gösterdik. Lakin bu aslında daha çok bir başlangıç. İnsan çalışmalarına biraz daha yolumuz var. Olağan ki umut vadediyor bu sonuçlar. Ancak insan çalışmalarının tamamlanması ve bir eserin ortaya çıkması için vakte muhtaçlık var” dedi.
Dr. Mustafa Diken ise “Bu proje bizim son 5-6 yıldır üzerinde çalıştığımız bir proje. Aslında Covid aşısından daha evvel başladığımız, TRON’daki multidisipliner çalışma kümesinin, birebir vakitte Johannes Gutenberg Üniversitesi Tıp Fakültesi ve BioNTech ile ortaklaşa yürüttüğü bir projeydi. Biz RNA aşılarını çok farklı hastalıklar üzerinde denemek için çalışıyoruz. Aslında Covid’den ötürü makaleyi yayınlamamız biraz da gecikti. Zira daha evvel tamamladığımız bir çalışmaydı lakin yayınlanması vakit aldı, çünkü bütün ilgi Kovid’e dönmüştü” biçiminde konuştu.
GENÇ YAŞA SIĞDIRILAN BAŞARILI YÜKSELİŞ
“İKİSİ DE HAKİKATEN ALÇAK İSTEKLİ İNSANLAR”
Tıpkı vakitte BioNTech Aşı ve İmmünoloji Kısmı Lideri olarak da vazife yapan Dr. Mustafa Diken (38) ise ODTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik kısmında okurken son sınıfta Şahin ve Türeci çiftiyle tanıştığını belirterek “Uğur ve Hasret hocaların daha evvel üzerinde çalıştığı ve buldukları bir metot üzerine staj yaptım son sınıftayken. Onları makalelerinden bu vesileyle tanıyıp kendilerine başvurdum. 2005’de doktora yapmak için kabul aldım ve hala birlikte çalışıyoruz. Doktoramdan sonra da kurduğumuz şirketlerin hem kuruluşunda hem idaresinde vazife almaya başladım. BioNTech’de Aşı ve İmmunoloji kısmının başındayım ancak tıpkı vakitte MS çalışmasının yürütücülerinden biri olan TRON Araştırma Enstitüsü’nde İmmünoterapi Kısmı Lider Yardımcılığı misyonunu yapıyorum. Uğur ve Hasret Hoca ile uzun müddettir çalışıyorum. Hem bilimsel olarak, hem insan olarak çok iyi ve alçak istekli beşerler. Burada büyük bir kümesi yönetiyorlar. Üniversite, enstitü ve BioNTech’de 1500 kişilik bir kümenin başındalar” diye konuştu.
BAĞIŞIKLIK HÜCRELERİ RNA İLE EĞİTİLİYOR
“Bu hastalığı yenmek için çıkış noktamız, bu bağışıklık hücrelerine, kendi hücrelerimize saldırmaması gerektiğini öğretmek. Bu aşıyla, bedenimizde tanıyacağı moleküllere uygun gen bölgelerini RNA ile kodlayarak aslında bağışıklık hücreleri içerisindeki düzenleyici yapıdaki hücrelerin sayısını artırmak ve artık dokulara ziyan vermesini engellemek amaçlandı. Tedavideki muvaffakiyet sonrasında da yaptığımız tahlillerde, hakikaten saldırgan bağışıklık hücrelerinde azalma ve düzenleyici, durdurucu bağışıklık hücrelerinin sayısında artış olduğunu gözlemledik. Yani planladığımız çalışmanın hedefine uygun bir halde moleküler seviyede bir yanıt oluşturduğunu gördük”
“KÜTÜPHANENİN TAMAMINI DEĞİL TEK KİTABI TANITIYORUZ”
FOTO: DHA
MS hastalarında bağışıklık baskılayıcı tedaviler kullanıldığını, bunun da bedeni başka tehditlere karşı savunmasız bırakabildiğini ve tam olarak tahlil olamadığını vurgulayan Dr. Mustafa Diken de “Buradaki maksat, RNA ile (hücreye) yalnızca istediğimiz iletisi vererek, yani bütün bir kütüphaneyi durdurmayı değil; yalnızca belirlediğimiz bir kitabı oradan seçip, onu hücreye tanıtarak, yalnızca ona karşı bir yanıt oluşturmayı sağlamak. Böylelikle bu usul çok daha özel, yalnızca MS’e karşı olan bir bağışıklık yanıtını baskılayarak, öteki hastalıklara karşı olan bağışıklık karşılığında bir tesir yapmıyor. Çalışmamızda öteki rastgele bir aşılamaya ya da bir virüs atağına karşı farelerde bir değişiklik olmadı. Lakin MS oluşmasında ya da oluşan MS’in seviyesinde besbelli ölçüde gerilemeyi sağladı. Bu da tedavi ederken, bedende öbür bir şeye ziyan verilmesini ya da bedenin öteki bir tehdide karşı savunmasız bırakılmasını önlüyor. Bu açıdan RNA çok özel bir molekül” diye konuştu.
“mRNA GENETİĞİ DEĞİŞTİRMİYOR, HÜCREYİ EĞİTİYOR”
mRNA’nın çok modüler (uyarlanabilir) bir çalışma platformu sağlayabildiğini ve bu özelliği ile kanser ve öteki hastalıkların tedavisinde de kullanılabildiğini belirten Dr. Mustafa Diken, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“RNA molekülünün hoş bir avantajı, belirli bir yarı ömrü var. Hücreye girdikten sonra proteini kodlayıp daha sonra kendisi hücredeki düzenekler tarafından parçalanarak yok ediliyor. Yani hücrenin genetiğini değiştirmekten çok, hücreyi bir manada istediğimiz ölçüde ve istediğimiz mühlet boyunca modüle etmiş (uyarlamış) oluyoruz. Kanser aşılarında bunu, kansere has molekülleri hücreye tanıtmak için kullanırken; Covid aşısında, virüsün belirli moleküllerini hücreye tanıtmak için kullanıyoruz. (Bağışıklık sistemine bunlarla ‘savaşmayı’ öğretiyoruz) Son çalışmamızda ise MS’e has molekülleri hücreye tanıtarak, bu sefer kanser ve Covid’den farklı olarak, bunların aslında ‘bağışıklık sisteminin dostu’ olduğunu ve ‘saldırmaması, savaşmaması’ gerektiğini hücreye öğretiyoruz. Yani kanser ve Covid aşılarının tam aykırısı bir mekanizmayı harekete geçirmiş oluyoruz. Aslında temel mantık tıpkı, yalnızca madalyonun iki yüzü gibi”
COVİD AŞILARINDAKİ MUVAFFAKİYET, ARAŞTIRMALARA DAHA ÇOK FON GETİRECEK
mRNA teknolojilerinin gerisinde uzun yıllara dayanan bir bilgi birikimi olduğunu belirten Dr. Elif Diken, “Aslında bu pandemi ile birlikte herkes tarafından öğrenildi lakin mRNA çalışmaları uzun yıllardır yapılıyordu. mRNA aşılarının en hoş yanı da izafî olarak süratle değiştirilebilir olması ve emele uygun tekrar düzenlenebilmesi. Mustafa’nın dediği üzere, biz daha çok kanser alanında kullanıyorduk ancak bu çalışma (MS) ile birlikte gösterdik ki aslında bağışıklık sistemini aksisi istikamette de aktive edebiliriz ya da baskılayabiliriz. Çalışmanın en büyük özgünlüğü de bu türlü bir sistemin aslında aksisi tarafta de uygulanabilir olduğunu göstermesi” diye konuştu.
Covid aşılarında elde edilen muvaffakiyetin, mRNA çalışmalarına ilgiyi artıracağını düşündüğünü söyleyen Dr. Mustafa Diken, “Eskiden bu araştırmalara fon bulmakta zahmet çekilirken artık artık devletlerin ve üniversitelerin RNA ile ilgili çalışma yapmak isteyen araştırma kümelerine daha çok fon ayıracağını düşünüyoruz. Bu da yalnızca bizim değil, öbür araştırmacıların da iştirakiyle bu işlerin daha süratli bir formda, öteki hastalıklar için de kullanılabilmesini sağlayacak” dedi.
“KİŞİYE MAHSUS KANSER ‘AŞILARI’ OLACAK”
Dr. Mustafa Diken, Covid için bu kadar süratle aşı geliştirilebilirken kanser için neden hala uzun yıllardır mRNA çalışmalarının yapılıyor olduğu hakkında ise şu bilgileri verdi:
“Kanser karmaşık bir hastalık. Tek cins bir hastalık değil ve çok değişik kanser çeşitleri var, tıpkı vakitte her kanser çeşidi de her hastada farklı özelliklere, farklı ilerleyişe sahip. O yüzden de kansere has molekülleri bulmak daha uzun sürüyor. Ayrıyeten kanser kendi hücrelerimizden çıktığı için bağışıklık sistemine bunu tanıtmak her vakit kolay olmayabiliyor. Covid bir patojen, dışarıdan gelen bir virüs. Bağışıklık sistemimiz esasen buna karşı savaşmak için programlanmış bir sistem. Lakin kanser kendi içimizden bir oluşum olduğu için bağışıklık sisteminin olağanda birinci yaptığı alışılmış ki kanser hücresine rastgele bir reaksiyon vermemek. Yani birinci başta denetim etmeye çalışsa da, daha sonra kendi hücremiz olduğu için tümör hücrelerinin tesiriyle bağışıklık baskılanıyor. (Kansere karşı savaşmayı bırakıyor) Bizim mRNA ile hedefimiz, bağışıklık sistemini kansere has moleküllere karşı aktive etmek. Elif de bu mevzuda çalışıyor, kansere has molekülleri bulmak, bunları karakterize etmek çok vakit alan bir süreç. Hem bizim hem öteki kümelerin yaptığı çalışmalarda da artık şahsa has kanser aşılarına gerçek gidiyoruz. Her kişinin kendi tümörüne mahsus molekülleri bularak bunları kodlayan mRNA aşıları geliştiriyoruz. Böylelikle bireye özel aşılar yaparak daha aktif olabileceğimizi düşünüyoruz. Bu nedenlerle kansere karşı mRNA aşıları Kovid aşısı kadar süratli olamayacak, daha uzun süreçler gerekiyor.”
Kanser aşılarının ferdî bağışıklık cevabı nedeniyle herkeste birebir etkiyi veremeyeceğini söyleyen Dr. Elif Diken ise “Tek bir kanser aşısı, her hastada tıpkı etkiyi göstermeyebilir. Bir hasta bundan çok iyi bir halde yararlanabilirken öteki bir hastada alışılmış ki kanser hücresinin genetik yapısı farklı olduğu için daha az tesir sağlayabilir. Bu da bizi Mustafa’nın da belirttiği üzere, bireye has, hastaya mahsus kanser aşıları geliştirmeye ve üretmeye itiyor. Bu nedenle öncelikli maksadımız natürel ki genel, birçok bireye uygulanabilecek bir aşı üretmenin yanı sıra, birebir vakitte da şahsa has bir tahlil bulmak” dedi.
FOTO:DHA
YALNIZCA COVİD VE KANSER DEĞİL, OTOİMMÜN HASTALIKLAR İÇİN DE UMUT
Dünyada birçok farklı kanser cinsine karşı RNA aşılarının klinik çalışmaların da yapıldığını, yani birtakım hasta kümelerinde denendiğini anlatan Dr. Mustafa Diken, şu bilgileri vererek kelamlarını noktaladı:
“Çeşitli kademelerde denenen RNA aşıları var. Bilhassa melanoma, yani cilt kanseri, akciğer kanseri, prostat kanseri üzere çeşitlerde şu an denemeler devam ediyor. Vakitle RNA aşılarına olan ilginin ve fonun artması ile bir arada, öteki kanser tiplerine karşı da aşılar geliştirilecek ve denenecektir. RNA modüler (uyarlanabilir) bir platform olduğu için, o kansere has molekülleri bulduğumuz vakit, RNA’ya bunları kodlatarak bağışıklık sistemini kansere karşı savaşmak için eğitebileceğimize inanıyoruz. Bağışıklık sistemi hastalıklarında ise bağışıklık sisteminin saldırdığı molekül amaçları farklı olsa da bu hücum düzenekleri misal. Bağışıklık sistemi belirli bir dokuya ilişkin hücreyi, oradaki bir molekülü tanıyarak bir karşılık oluşturuyor. Biz bu otoimmün hastalığa sebep olan amaç molekülleri bilebilirsek, bunları tekrar tıpkı kanserde olduğu üzere, RNA ile kodlayarak, bu çeşit hastalıklar için de tedaviler geliştirebiliriz. Mesela diyabet üzere ya da başka otoimmün hastalıklar üzere. Alışılmış ki bunların hem klinik öncesi denemelerde, daha sonra da klinik açıdan ispatlanması lazım. Örneğin şu an klinik öncesi MS çalışmamızda gösterdiğimiz muvaffakiyetten yürek alarak klinik çalışmalarla MS hastalarında da bu aşıyı denemek istiyoruz. Fakat bunun için önümüzde hala bir yol var. Farelerde yaptığımız çalışmalar umut verici olsa da bunların rüştünün birebir Covid aşısında olduğu üzere klinikte de ispatlanması lazım.” (DHA)
Sözcü
